ธรรมะสำหรับผู้สูงอายุโดย พุทธทาสภิกขุท่านสาธุชนผู้สูงอายุทั้งหลาย อาตมาจะแสดงธรรมในรูปของ
ปาฐกถาธรรมแทนการเทศน์ ซึ่งมันสะดวกกว่า ได้ผลกว่า อะไรกว่า,ขอให้ตั้งใจฟังให้สำเร็จประโยชน์.
ข้อแรกขอแสดงความยินดีในการที่ท่านทั้งหลายมีเจตนาที่จะศึกษาธรรมะ จึงได้พากันมาสู่สถานที่นี้เพื่อวัตถุประสงค์อันนั้น. ณ บัดนี้เราก็ได้มานั่งกันกลางดิน เราได้มานั่งกันกลางดิน ซึ่งเข้าใจว่าบางแห่งไม่ได้นั่งกลางดิน,บางแห่งก็ได้นั่งกันบนตึกราคาล้าน, แต่เดี๋ยวนี้เรามานั่งกันกลางดิน ขอให้ทำในใจให้ถูกต้อง มิฉะนั้นจะขาดทุน บางคนจะคิดว่า มันเสียเกียรติมานั่งกลางดิน แล้วก็โกรธ นี้มันคนโง่ ลืมไปว่าพระพุทธเจ้านั้นท่านประสูติกลางดิน ท่านเป็นพระราชามหากษัตริย์ แต่เวลาประสูติ ประสูติกลางดินใต้โคนต้นไม้ แล้วเวลาท่านจะตรัสรู้ ก็ตรัสรู้กลางดินใต้โคนต้นไม้อีก เมื่อท่านสอน ก็สอนตามกลางดิน เพราะประชุมกันกลางดิน พบกันกลางดิน เดินทางอยู่ก็พบแล้วก็หยุดสอน, แม้ว่าโรงธรรมก็พื้นดิน ทีนี้ที่อยู่ของท่าน กุฏิของท่านก็พื้นดินไปดูได้แม้บัดนี้,แล้วในที่สุดท่านก็นิพพานกลางดิน ไม่ได้นิพพานที่บนกุฏิวิหารโรงพยาบาลอะไรที่ไหน นิพพานกลางดิน
คิดดูเถิด ดินนี้มันเกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าในลักษณะอย่างไร, แล้วมันยังเกี่ยวข้องกับพระธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า นี้เรียกว่าเกิดกลางดิน เพราะสอนกันกลางดิน พระสงฆ์ก็มีความเป็นอยู่อย่างเรียกได้ว่าต่ำที่สุด กุฏิพื้นดิน, วิหารพื้นดินทั้งนั้นเลยถ้าเป็นอย่างพระพุทธกาล. นี่แผ่นดินจึงมีความหมายมาก เป็นที่เกิดแห่งสิ่งทั้งปวง มันยังเป็นที่เกิดแห่งธรรมะ.
เราได้มานั่งกลางดินอย่างนี้ เอามือลูบดินแล้วก็พอใจ พอใจเป็นพุทธานุสติระลึกถึงพระพุทธเจ้า ประสูติกลางดิน ตรัสรู้ สอนกลางดิน อยู่กลางดิน นิพพานกลางดิน. ขอให้ถือเอาประโยชน์อย่างนี้ให้ได้ให้เต็มที่ ให้มากเต็มที่เลย, อยู่ที่บ้านก็คงจะหาโอกาสนั่งกลางดินยาก เพราะว่ามีศาลามีอะไรสวยงาม เดี๋ยวนี้ศาลาของเราวัดนี้ใช้กลางดินอย่างนี้ รับแขกผู้มีเกียรติที่สุดก็กลางดินอย่างนี้แหละ ตรงนี้แหละ, นายกรัฐมนตรีก็มานั่งตรงนี้แหละ, เป็นอันว่าทำพุทธานุสติระลึกถึงพระพุทธเจ้ากันให้ดีเสียเต็มที่,แล้วก็จำไปกลับไปบ้าน, ว่ามาที่สวนโมกข์ได้นั่งกลางดินอย่างนี้,จำไปให้แม่นยำเลย
ทีนี้ก็จะพูดเรื่องอะไรดี ก็เป็นที่ทราบกันอยู่ว่า จะพูดเรื่องเกี่ยวกับผู้สูงอายุ ข้อนี้ก็มีความสำคัญมากเหมือนกัน ถ้าสูงอายุจริง มันสูงทางจิตใจ ไม่ได้สูงทางเนื้อหนังเหมือนวัวแก่ควายแก่, สัตว์แก่นั้นสูงอายุทางเนื้อหนัง มันไม่ค่อยมีความหมายอะไร ถ้าสูงอายุทางจิตใจก็หมายความว่า รู้เรื่องต่างๆสมกับที่ว่าเกิดมานาน ,เกิดมานานในข้อนี้เขาก็นิยมกันมาก เรียกว่า
รัตตัญญู ผู้รู้ราตรีนาน,เป็นที่เคารพนับถือ เป็นที่เชื่อฟัง เป็นรัตตัญญูรู้ราตรีนาน นั่นหมายความว่ารู้อะไรมาก รู้อะไรมาก
สมกับที่เกิดมานาน อายุยาว
เดี๋ยวนี้กลัวว่ามันจะไม่มีอะไรมากสมกับที่เกิดมานาน.กลัวว่ามันจะโง่เท่าเดิม โง่เท่าเดิมไปจนตาย มันจะตัองรูจักแก่ คือมาก มากด้วยสติปัญญา ความชำนาญ ความเชี่ยวชาญในสิ่งที่เรียกว่าชีวิต ชีวิตรู้อะไรมากกว่าเด็ก ๆนั่นแหละจึงจะเรียกว่าผู้สูงอายุ.
เดี๋ยวนี้เราผ่านมามากมานานแล้ว รู้อะไรมากพอที่จะสั่งสอนเด็ก ๆหรือว่าเป็นตัวอย่างอันดีแก่เด็ก ๆได้หรือไม่? หรือจะเปรียบเทียบอีกทางหนึ่งว่า เมื่อมีอายุมากเข้า
ชีวิตนั้นมันเยือกเย็นเป็นสุขสงบลงมากหรือไม่ ,หรือว่ายังโง่เหมือนกับเด็ก ๆ
ยังวุ่นวายเหมือนกับเด็ก ๆ ยังทำอะไรไม่ถูกเรื่องถูกราวเหมือนกับเด็ก อย่างนี้ก็เรียกว่าเป็นที่น่าเสียดาย ขอให้พิจารณาดูให้ดี ๆ
เด็ก ๆเกิดมาก็รู้แต่เรื่องกินกับเรื่องเล่น
นี่เป็นธรรมดา เด็ก ๆเกิดมารู้แต่เรื่องกินเรื่องเล่น จนกระทั่งเป็นเด็กวัยรุ่น , ครั้นเป็นหนุ่มสาว เรื่องกามารมณ์ก็เข้ามา เรื่องเพศเรื่องกามารมณ์นี้ก็เข้ามา เป็นสิ่งสูงสุดของคนหนุ่มคนสาว แล้วต่อมาก็มีบ้านมีเรือน เป็นพ่อบ้านแม่บ้าน ก็เลื่อนขึ้นไปเรื่องสมบัติพัสถาน บ้านช่องเงินทองข้าวของอะไรต่างๆเป็นสิ่งสูงสุด
ทีนี้จะไปไหน? ถ้าว่ามันก็ก็าวหน้าต่อไป มันก็ต้องไปมากกว่านั้น เขาก็ไปเรื่อง
หาความสงบทางจิตใจ เรื่องบุญเรื่องกุศล เรื่องสมาธิเรื่องภาวนา แม้ไม่ถึงอย่างนั้นก็พอใจในความสงบ มอบทรัพย์สมบัติให้ลูกให้หลาน ตัวเองก็หาความสงบ
ทีนี้ถ้ายังไกลไปอีก ก็เข้าวัดเข้าวา, ถ้ายังไกลไปอีกก็ยังสอนผู้อื่น เป็นคนแก่ที่มีความรู้มาก สอนคนทั้งหลายได้ ใครมีปัญหาอะไรก็มาถามคนแก่คนนี้ได้ เขาก็จะตอบให้ได้อย่างดี ว่าควรทำอย่างนั้นควรทำอย่างนี้ เพราะว่าผ่านมาแล้ว นี่ดูให้ดีเถอะว่า ถ้าเป็นไปอย่างถูกต้องนั้น มันเลื่อนชั้นนะ ,มันเลื่อนชั้นสูงขึ้น สูงขึ้น มีความรู้มีความฉลาดสามารถ มีประโยชน์มากขึ้น ก็เรียกว่าใกล้นิพพานมากขึ้นนั่นเอง ,ถ้ามันเดินไปถูกต้อง ถ้าไม่ถูกต้องมันเดินผิดทาง มันก็ถอยห่างไปได้เหมือนกัน ยิ่งแก่
ยิ่งไกลนิพพานมันไม่ถูกต้อง ใกล้นิพพานคือใกล้ความสงบ มีความสงบมากขึ้น ขอให้สนใจให้ดี ๆ
ควรศึกษาภูมิ ๔ ของจิตใจ เรื่องนี้อาตมาอยากจะให้รู้จักพิจารณาโดยหลักธรรมะที่มีอยู่ เป็นหลักโบราณแต่ดึกดำบรรพ์มา ที่เขาเรียกว่า จิตใจนี้มีอยู่ ๔ ภูมิด้วยกัน ๔ ชั้นนั่นแหละ ๔ ภูมิคือ ๔ ชั้น
ชั้นแรกคือ กามาวจร มันก็ชอบของน่ารักน่าใคร่ น่าพอใจ เอร็ดอร่อย สนุกสนาน สวยงาม,นี้เป็นภูมิกามาวจรซึ่งก็เป็นกันมาแล้ว ตั้งแต่เด็กจนวัยรุ่นจนหนุ่มสาวก็เรียกว่า ภูมิกามาวจร คือ จิตพอใจในกาม,ในสิ่งที่เรียกว่า กาม.
ทีนี้ถ้าสูงขึ้นมา มันเลื่อนชั้นขึ้นมาสูงกว่านั้น, ก็พอใจใน
รูปาวจร คือ รูปธรรมที่ไม่เกี่ยวกับกาม,รูปธรรมที่ไม่เกี่ยวกับกาม คือเรื่องกามเรื่องเพศนั้นซาไปแล้วก็มาเอาแต่เรื่องไม่เกี่ยวกับกาม เช่นจะเป็นวัตถุสิ่งของ แก้วแหวน เงินทอง อะไรก็ได้
ไม่ได้เกี่ยวกับกาม,แต่เป็นรูปวัตถุ. แต่ถ้าเรื่องทางจิตใจ เป็นเรื่องทางจิตใจก็พอใจใน
รูปฌาน คือ ความสุขเกิดจากสมาธิที่มีรูปเป็นอารมณ์ สมาธินั้นมีรูปธรรมล้วน ๆเป็นอารมณ์ ได้ความสงบสุขจากรูปฌานก็พอใจ
ในชั้นที่สองนี้เรียกว่ารูปาวจร.
นี้ต่อมาเห็นว่า รูปนี้ก็ยังยุ่ง ยังเปลี่ยนแปลง ยังกระด้าง ยังอะไรต่าง ๆ,
เลื่อนขึ้นไปเป็น อรูป,
อรูปไม่มีรูป ถ้าจะพูดอย่างคนธรรมดาสามัญ ก็ไปชอบบุญกุศล เกียรติยศ ชื่อเสียงอะไรไปในทางโน้นแล้ว, ไม่ได้ชอบตัววัตถุข้าวของเงินทองอะไรแล้ว
เลื่อนไปชอบที่ไม่มีรูป เป็นบุญ เป็นกุศล เป็นเกียรติยศ เป็นชื่อเสียง เป็นอะไรก็ตามแล้วแต่จะเรียก. แต่ถ้าเป็นเรื่อง
ทางจิตใจก็ชอบความสุขที่เกิดจากสมาธิที่มีอรูปธรรมเป็นอารมณ์ ที่เขาเรียกว่า
อรูปฌาน, ความสุขนี้เกิดจากสิ่งที่ไม่มีรูปเป็นอารมณ์ เป็นอากาศ เป็นวิญญาณ เป็นความไม่มีอะไร เป็น
เนวสัญญานาสัญญายตนะ ในที่สุดมันเลื่อนมาอย่างนี้
ภูมิที่ ๔ เป็น โลกุตตรภูมิ เอามารวมกันแล้วสรุปความสั้น ๆก็ว่า
เราเคยชอบเรื่องวัตถุ ทางเอร็ดอร่อย สวยงาม สนุกสนาน เป็นกามารมณ์ จนกว่าจะหมดเขตของหนุ่มสาว, เป็นพ่อบ้านแม่เรือนก็ชอบเงินทอง ข้าวของ สมบัติพัสถาน วัวควาย ไร่นา , ถ้าว่ามันเลยนั่นขึ้นไปอีก มันเบื่ออย่างนั้นก็ขึ้นไปหาบุญหากุศล หาสิ่งที่สูงขึ้นไปแหละโดยมาก ก็เป็นเรื่องบุญเรื่องกุศลนั่นแหละ นี่มันเลื่อนชั้นอย่างนี้ ถ้ามันไปได้ไกลกว่านั้นอีก มันก็เป็นครูบาอาจารย์สั่งสอนคน ในเรื่องทำให้ถูกต้องสำหรับจิตใจจะปกติ นี่เห็นไหมว่า จะเป็นผู้สูงอายุนั้นจะต้องมีจิตใจอย่างไร จะเป็นผู้สูงอายุโดยถูกต้องนั้น จิตใจจะต้องมีจิตใจอย่างไร จึงจะเรียกว่ามีความสูขที่ถูกต้องที่แท้จริง
ถ้าพูดให้ลึกลงไปอีกหน่อยก็ว่า ไม่รู้อะไรก็ทำบาปกันโดยมากแหละ เป็นทุกข์ ต่อมาก็ค่อย ๆรู้อะไร ไม่ทำบาปทำบุญแล้วก็เป็นสุข ทีนี้ถ้ายังจะมีสูงขึ้นไปอีกกว่านั้นจะมีอะไร ,มันคือ ว่าง คือเป็น นิพพาน เป็นว่าง ไม่มีความรบกวน เป็นบาปหรือเป็นชั่วในทุกข์นี้มันทนไม่ไหว ใคร ๆก็ทนไม่ไหว ก็หลีกเลี่ยงพ้นมาได้ มาถึงบุญ มาถึงดี มาถึงสุข มันก็ยุ่งไปตามแบบสุข จึงจะต้องเลื่อนขึ้นไปอีกชั้นหนึ่ง เป็นแบบว่าง ถึงว่าง คือเลื่อนชั้นนิพพาน
นี่เข้าใจกันว่าหลักใหญ่ ๆมันมีว่าจากชั่วมาถึงดี, ถ้าเห็นว่าดี มันก็ยุ่งตามแบบดี วุ่นตามแบบดี ก็เลื่อนขึ้นไปถึงชั้นว่าง ว่าง ไม่ชั่วไม่ดี เหนือชั้นเหนือดี หรือว่าถ้ามีทุกข์ เอ้ามีทุกข์ก็ดิ้นรนจนพ้นทุกข์มามีสุข ก็ยุ่งไปตามแบบสุข มีความวุ่นวายไปตามแบบคนที่มีความสุข ก็เลื่อนขึ้นไปแบบว่าคือ นิพพาน,ใกล้นิพพาน, คนมีบาปยุ่งแบบคนมีบาป คนมีบุญก็ยุ่งไปตามแบบคนมีบุญ หาความสงบสุขไม่ได้ เลื่อนจากบุญก็ถึงว่าง คำว่าว่าง ๆนี้ไม่มีอะไรรบกวน ทบทวนอีกทีว่าจากชั่วถึงดี จากดีก็ถึงว่าง ว่างนั่นแหละที่สุดแหละ จากบาปไปถึงบุญ ยุ่งนักไม่เอา เลื่อนขึ้นไปเป็นแบบว่าง จากบาปมาถึงบุญ จากบุญมาถึงว่างนี้ทุกข์ไม่ไหว เลื่อนจากทุกข์มาถึงสุข สุขก็ยุ่งไปตามแบบสุข ต้องเหนื่อยกระหืดกระหอบไปตามแบบสุข เลื่อนอีกทีก็ถึงว่าง
กำหนดดูให้ดี จากชั่วถึงดี จากดีถึงว่าง จากบาปถึงบุญ จากบุญถึงว่าง จากทุกข์ถึงสุข จากสุขถึงว่าง คนโง่ไม่ชอบความว่าง แล้วไม่รู้ด้วย ไม่รู้จักด้วย ไม่เข้าใจด้วย ชอบวุ่นวาย ชอบเอร็ดอร่อย ชอบสนุกสนาน แก่งก ๆแล้วยังเต้นรำ ไม่รู้ว่าสิ่งที่เป็นความสุขแท้จริง สงบสุขแท้จริงนั้นมันคือความว่าง เทวดาบนสวรรค์ก็วุ่นวายด้วยกามารมณ์ ไม่ว่าง ต้องเลื่อนไปชั้นพรหม เลยชั้นพรหมขึ้นไปอีกจึงจะว่าง สุดชั้นพรหมขึ้นไปอีกมันจึงจะว่าง คือนิพพาน
นี่ผู้สูงอายุทั้งหลายจะต้อง
รู้จักความว่าง ว่าไม่มีอะไรรบกวน ไม่มีอะไรเบียดเบียน ไม่ดีใจ ไม่เสียใจ เสียใจมันก็ทรมาน ดีใจมันก็เหนื่อยตามแบบดีใจนะ ดีใจนะกินข้าวไม่ได้นะ ถูกลอตเตอรี่รางวัลที่ ๑ แล้วกินข้าวไม่ลงนะ เพราะความดีใจมันสั่นระรัว ๆ
ความดีใจไม่ใช่ความสงบ ไม่ใช่ความสงบสุข มันต้องหยุดอีกทีหนึ่ง ไม่ดีใจ ไม่เสียใจ ไม่ดีใจจึงจะว่าง ว่างนี้เรียกว่า วิเวก ก็ได้ วิเวกไม่มีอะไรรบกวน ของภายนอกก็ไม่รบกวน ของภายในก็ไม่รบกวน ของภายนอกเช่นลูกเล็กเด็กแดงอะไรต่าง ๆ อยู่ภายนอกเป็นคน คนนี้ก็ไม่รบกวน ของภายในก็ไม่มีกิเลสใด ๆขึ้นมารบกวน ว่าง นี่ วิเวก วิเวก นั่นแหละ คือสิ่งที่จะดักอยู่ข้างหน้า พระนิพพานดักอยู่ข้างหน้า จากชั่วถึงดี จากดีถึงว่าง คือ นิพพาน จากทุกข์ถึงสุข จากสุขถึงว่าง คือนิพพาน
อยากจะให้เข้าใจคำว่า ว่างกันเสียให้ดี ๆ
ถ้าไม่ว่างนั้นมันถุกปรุงแต่ง ๆ ๆ นั่งไม่ติดดอก จะต้องปรุงแต่งให้ทำนั่นทำนี่ คิดนั่นคิดนี่ ปรารถนานั่น ปรารถนานี่ ไม่มีเวลาสงบแห่งจิต ถ้าว่างก็ไม่มีอะไรปรุงแต่งยั่วยุ หา
ความสงบได้ลึกซึ้งถึงจิตใจ
