ไฮกุ เซนสิบเจ็ดพยางค์ สะท้อน ปรัชญา ‘น้อยคือมาก’ (Less is more)

[มดเอ๊กซ]

เซนสิบเจ็ดพยางค์

ญี่ปุ่นรับเซนมาทั้งชีวิตและจิตใจ…

เซนเป็นเมล็ดพันธุ์ที่ถือกำเนิดในอินเดีย แตกหน่อในจีน และงอกงามในญี่ปุ่น หลังจากได้ดิน การศึกษา การปกครอง วัฒนธรรม ศาสตร์ทางศิลปะสายต่าง ๆ ตั้งแต่การวาดภาพ การเต้นรำ ดนตรี พิธีชงชา (ฉะโด) ศาสตร์คัดลายมือ (โฉะโด) การจัดดอกไม้ (คะโด) การจัดสวน (เบนเซขิ) ไปจนถึง วิทยายุทธ์ ( บุโด )

จะว่าไปแล้ว การที่โลกตะวันตกรู้จักเซนก็เพราะลมหายใจของเซนที่เจือปนอยู่ในวัฒนธรรมอันหลากหลายของญี่ปุ่น จนชาวโลกใช้คำว่า เซน แทนที่จะใช้คำดั้งเดิมภาษาสันสกฤตว่า ธยาน (Dhyana) ภาษาบาลี (ฌาน) หรือ ภาษาจีนว่า ฉาน (Ch’an) และเหตุที่เซนหล่อหลอมเข้ากับวิถีชีวิตและวัฒนธรรมญี่ปุ่นได้อย่างแนบแน่นคงเป็นเพราะญี่ปุ่นสามารถซึมซับปรัชญาเซนเข้ากับชีวิตประจำวันที่เรียบง่าย ดังบทสนทนาธรรมที่ว่า

“อะไรคือทางไปสู่ธรรม”
”คือชีวิตประจำวัน”

เมื่อหลักการเรียบง่ายของเซนซึมซาบเข้าไปในงานที่ทำ มันก็จะสะท้อนงานนั้นออกมาอย่างเรียบง่าย ยกตัวอย่างศิลปะการจัดสวนเซนซึ่งจัดหินกับทรายด้วยองค์ประกอบที่เรียบง่ายและเป็นธรรมชาติ ทิศทางของทรายที่ก่อเกิดด้วยคราดสะท้อนทิศทางการไหลของน้ำ การเลือกหินเป็นไปอย่างพิถีพิถันจนเมื่อมองดูแล้ว จะเชื่อว่าหินเหล่านั้นงอกขึ้นมาจากพื้นตรงนั้นจริง ๆ แต่ที่สำคัญก็คือมันไม่ใช่แค่สร้างแบบจำลองธรรมชาติของขุนเขากับสายน้ำโดยการวางองค์ประกอบต่าง ๆ เข้ากันเฉย ๆ แบบจิ๊กซอร์ แต่คนจัดสวนเป็น ‘ส่วนหนึ่ง’ ของสวนนี่เองที่ทำให้มันเป็นการจัดสวนที่ไม่ใช่การจัดสวน  เช่นเดียวกับการดื่มชาแบบเซนก็ไม่ใช่แค่การดื่มชา แต่เป็นการทำสมาธิจิตอย่างหนึ่ง

[มดเอ๊กซ]

สำหรับศิลปะสายอื่น ๆ ที่ได้รับอิทธิพลของเซนก็มีตั้งแต่จิตรกรรม, ภาพพิมพ์, การคัดลายมือ, ดนตรี ไปจนถึงบทกวีไฮกุ

ในงานจิตรกรรม มีการสืบสานการวาดภาพโดยใช้สีขาวดำแบบจีน แสดงถึงความเรียบง่ายและอิงธรรมชาติซึ่งเป็นหัวใจของเซน ภาพจิตรกรรมมักสะท้อนชีวิตไร้จุดหมาย เรียบง่าย และสภาวะภายในของจิตรกรชั่วขณะจิตที่สงบเรียบ เหมือนพระเซนที่กำลังอยู่ในสมาธิ เมื่อมองแบบเซนจะเห็น ‘ขณะจิต’ แบบนี้มากมาย แสงแดดที่กระทบหุบเขา น้ำค้างบนยอดหญ้า ใบไม้ร่วงบนทางเดิน นกบินกลางหาว น้ำตกไหลไม่หมดสิ้น ฯลฯ ภาพต่าง ๆ เหล่านี้ สะท้อนวิถีเซน จึงไม่แปลกที่พระเซนบางท่านเช่น ฮาคุอิน (Hakuin 1686 - 1769) และ กิบน เซนไก (Gibon Sengai 1750 - 1837) ใช้ศิลปะสายจิตรกรรมเป็นหนึ่งในเครื่องมือถ่ายทอดเซน และก็ไม่แปลกอีกเช่นกันที่มีจิตรกรชั้นเซียนจำนวนมากมายตั้งแต่ ศตวรรษที่ 11 เป็นต้นมา เป็นพระเซนและเป็นกวีด้วย เช่น มุโซ โซเซกิ หรือ มุโซ โคคุชิ (Muso Soseki / Muso Kokushi 1275 - 1351) , เซ็ตชู ( Sesshu หรือ Sesshu Toyo 1420 - 1506 ) , โช เด็นสุ (Cho Densu 1351 - 1431) , ชุบุน (Shubun 1414 - 1465), โซกะ จะโซกุ (Soda Jasoku ? - 1483)

เซนมีอิทธิพลแม้แต่ในกายุทธ วิชาดาบ (เคนโด) วิชาธนู (คิวโด) การป้องกันตัว (จูโด) ฯลฯ ก็มีเงาเซนทาบอยู่ แม้แต่ยอดนักดาบ มิยาโมโตะ มุซาชิ (Miyamoto Musashi 1584 - 1645) ก็มีความสามารถในการเขียนภาพ ! เขาบอกว่า “เมื่อข้า ฯ ใช้หลักการยุทธ์สร้างสรรค์งานศิลปะสายต่าง ๆ ข้า ฯ มิจำเป็นต้องมีครูสอน ! ”

[มดเอ๊กซ]

ในด้านบทกวี มีการประดิษธิ์สิ่งงดงามอย่างหนึ่งที่เป็นผลสืบเนื่องมาจากรากเหง้าเซนคือ ไฮกุ (Haiku)

ไฮกุเป็นบทกวีความยาว 17 พยางค์ เรียงเป็นสามท่อน 5-7-5 พยางค์ ในบรรทัดเดียว เมื่อถ่ายทอดเป็นภาษาอื่นก็นิยมแยกเป็นสามบรรทัด การเขียนบทกวีแค่ 17 พยางค์ ดูเหมือนจะเป็นเรื่องง่าย ๆ แต่ผู้ที่ลองเขียนหนังสือ หรือ บทกวีย่อมเข้าใจซึ้งว่า การเขียนโดยใช้คำน้อยนั้นยากกว่าการเขียนเรื่องยาวนัก กวีไฮกุ ต้องใช้ คำ เสียง จังวะ อย่างละเอียดอ่อนและระมัดระวัง เหมือนการจัดดอกไม้ หรือ จัดสวนหิน มันเป็นทั้งศิลปะและปรัชญา

เซอร์ จอร์จ แซนซัม ( Sir George Sansom 1883 - 1965 ) นักประวัติศาสตร์ด้านญี่ปุ่น  ให้คำจำกัดความไฮกุว่า “หยดเล็ก ๆ ของแก่นสารกวี” ฮาโรล เฮนเดอร์สัน (Harold Henderson 1889 - 1974) นักเขืยนด้านศิลปะญี่ปุ่น บอกว่า “ ไฮกุคือการทำสมาธิที่เป็นจุดเริ่มต้นของขบวนความคิดยาวเหยียด ”

เรจินัลด์ โฮเรซ ไบล์ (Reginaid Harace Blyth 1898 - 1964) นักเขียนชาวอังกฤษผู้อุทิศตนให้แก่งานศิลปวัฒนธรรมญี่ปุ่น และเป็นผู้แปลไฮกุ หลายเล่มกล่าวว่า “วรรณกรรมญี่ปุ่นจะยืน หรือ ล้ม ก็ด้วยไฮกุ” 

[มดเอ๊กซ]

ไฮกุ มีรากมาจากงานกวีที่เรียกว่า เร็นกะ (Renga) ในศตวรรษที่ 12 เร็นกะ แปลตรงตัวว่า เพลงที่เชื่อมกัน หรือบทกวีที่เชื่อมกัน คุณลักษณ์ของมันคือ เป็นการเชื่อมบทกวีต่อ ๆ กันระหว่างกวีหลายคน จะว่าไปแล้วมันก็คือการด้นอย่างหนึ่ง (เหมือนศิลปินแจ๊สอิมโพรไวซ์เพลงกัน) เร็นกะ มีลักษณะการใช้คำ 17 พยางค์  (5-7-5) มาเชื่อมกับบทที่มี 14 พยางค์ (7-7) บทเปิดของเร็นกะ เรียกว่า ฮกกุ ( hokku )

ในศตวรรษที่ 16 งานศิลปะ เช่น ละครคาบูกิ และภาพพิมพ์ไม้กลายเป็นศิลปะที่สามัญชนทั่วไปเข้าถึงได้ง่าย เร็นกะ ได้พัฒนาต่อไปกว้างขึ้น มีทั้งอารมณ์ขันและความหลักแหลม กลายเป็นสไตล์ที่เรียกว่า เร็นกุ(renku) หรือ ไฮไค-โนะ-เร็นกะ (haikai-no-renga) ซึ่งเป็นที่นิยมมาก และต่อมาอีกมันก็พัฒนาเป็น ไฮไค(haikai)  ซึ่งยังคงสืบสานความงามของ ไฮไค-โนะ- เร็นกะ แต่จัดเป็นอีกสายพันธุ์หนึ่งของบทกวี วางรากฐานอย่างแข็งแร็งโดยสองมหากวี มะสึโอะ บะโช (Matsuo Basho 1644-1694) และ อุเอะชิมะ โอนิทสึระ (Ueshima Onitsura 1661-1738 ) มหากวีทั้งสองและศิษย์ไฮไคนำเสนอชีวิตสามัญทั่วไป ชีวิตประจำวัน เช่น เรื่องขอทาน ชาวนา ชาวบ้าน คนเดินทาง ซึ่งแตกต่างจากกวีแบบดั้งเดิม

หากมองด้วยสายตาของคนในศตวรรษที่ 17  ไฮไคก็น่าจะเป็นงานทดลองแบบหนึ่ง นั่นคือไม่อยู่ในกรอบระเบียบแบบเดิม ใช้ภาษาธรรมดา ซึ่งเข้ากับสามัญชนมากกว่า ช่วงนี้เองที่บทเปิด 5- 7-5 ของเร็นกะ ที่เรียกว่า ฮกกุ กลายเป็นอิสระในตัวมันเอง สมบูรณ์ในบทเดียว หรือที่ วิลเลียม เจ ฮิกกินสัน (William J. Higginson) ผู้แปลไฮกุ หลายเล่ม เรียกมันว่าเป็น stand-alone –verse (บทกวีบทเดี่ยว)

[มดเอ๊กซ]

ในครึ่งหลังของศตวรรษที่ 17 กวีบะโช และศิษย์ได้ยกระดับไฮไคขึ้นไปอีกขั้น งดงามและทรงพลัง

นี่คือที่มาของ ไฮกุ

คำว่า ไฮกุ เป็นที่เพิ่งมาใช้กันในศตวรรษที่ 19 นี่เอง กวี มาซาโอกะ ชิกิ (Masaoka Shiki 1867-1902) เป็นคนบัญญัติขึ้น ไฮ หมายถึง ไม่ปกติ กุ* หมายถึง พยางค์ บาท หรือ บทกวี   ไฮกุ หมายรวมถึง งานฮกกุที่เป็นบทกวีเดี่ยว ๆ ทั้งหมดด้วย จนกระทั่งภายหลัง ฮกกุ กับ ไฮกุ ก็พอใช้แทนกันได้
* กุ (ku) ใน ไฮกุ,  ฮกกุ,  เร็นกุ เป็นคำเดียวกัน เสียงที่ถูกต้องคือ ขุ แต่เนื่องจากเสียง ไฮกุ แพร่ หลายแล้ว จึงใช้คำว่า ไฮกุ,  ฮกกุ,  เร็นกุ ทั้งเล่มนี้

แม้จะมีบทกวีที่โดดเด่น เช่น มะสึโอะ บะโช (Matsuo Basho 1644-1694) , เรียวคัง ไดกุ (Ryokan Daiku 1758-1831), โยซะ บุซน (Yosa Buson 1718-1783), โคบายาชิ อิตสะ (Kobayashi issa 1763-1827), นัตสึเมะ โซเซกึ (Nuatsume Soseki 1867-1916) เป็นต้น แต่เนื่องจากเซนเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตประจำวัน ดังนั้นจึงไม่แปลกที่สามัญชนทั่วไปก็แต่งไฮกุกัน ในญี่ปุ่นปัจจุบันมีกวีไฮกุสมัครเล่นจำนวนนับล้าน ! หนังสือพิมพ์ญี่ปุ่นก็มักมีเนื้อที่ตีพิมพ์ไฮกุ จนอาจกล่าวได้ว่า ไม่มีชนชาติใดในโลกที่ดื่มด่ำกับบทกวีไฮกุเท่าญี่ปุ่น

[มดเอ๊กซ]

กติกาการเขียนไฮกุคือ 17 พยางค์  มักใช้คำราว 3-10 คำ ในต้นฉบับญี่ปุ่นมักเขียนเป็นแถวเดียวลงมา แต่บางครั้งก็แยกเป็นสามแถว (ในภาษาอื่นนับเป็นสามบรรทัด)
 
ไฮกุก็ไม่ต่างจากงานนิพนธ์อื่น ๆ  คือเป็นการเล่าเรื่อง เพียงแต่เป็นเรื่องที่คนอ่านต้องคิดและเชื่อมโยงเอาเอง กวีไฮกุนิยมใช้การเขียนแบบนี้ ถ่ายภาพ หรือสะท้อน ความรู้สึกที่เกี่ยวพันความงามในธรรมชาติ คำแต่ละคำในไฮกุเป็นมากกว่าคำบรรยาย มันเป็นปะสบการณ์ทั้งทางโลกและจิตวิญญาณ

มีผู้วิเคราะห์ว่า “ประสบการณ์ไฮกุ” คือการรวมกันของสามองค์ประกอบ อะไร ที่ไหน เมื่อไร

อะไรคือปฏิกิริยาของกวีต่อสิ่งที่ประสบ อาจเป็นภาพ (เช่น ใบไม้ร่วง, พระจันทร์, บ่อน้ำเก่า, กบ) อาจเป็นเสียง (เช่น เสียงน้ำไหล, เสียงลมพัด, เสียงนกร้อง) อาจเป็นกลิ่น (เช่น กลิ่นหอมของดอกไม้) อาจเป็นรส (เช่น รสน้ำชา หรือ ขนม)

ที่ไหน อาจเป็นที่ใดก็ได้ อาจจะเจาะจงชื่อเมือง เช่น เอโดะ ชื่อภูเขา เช่น ฟูจิ ฯลฯ หรือ อาจไม่เจาะจง เช่น วัดโบราณแห่งหนึ่ง เมืองเก่า ชนบท, ทุ่งนา, สวนผลไม้,  ร้านเหล้า ฯลฯ

เมื่อไร เป็นส่วนสำคัญของไฮกุ หลายบทจะบอกช่วงวัน เวลา ฤดูกาล หลายบทไม่บอกตรง ๆ แต่ใช้ ‘ตัวละคร’ บอกทางอ้อม เช่น กบและหวายสีม่วงมักปรากฏในช่วงปลายฤดูใบไม้ผลิ ดอกจูงวัวในช่วงฤดูร้อน ดอกเหมยอยู่ในช่วงปีใหม่ เป็นต้น นอกจากนี้ เมื่อไร ยังอาจเป็นเวลาอดีต ปัจจุบัน หรือ อนาคตก็ได้

[มดเอ๊กซ]

กวีไฮกุมองธรรมชาติด้วยสายตาของคนที่เข้าใจโลก หรือ ‘ภูเขาเป็นภูเขา แม่น้ำเป็นแม่น้ำ’ ว่าเป็นความงาม กวีเขียนด้วยญาณทัสนะ ความรู้สึกที่ผูกกับสิ่งที่เห็น

กวีเอกไฮกุ บะโช กล่าวว่า “ จะเขียนไฮกุหรือ ? หาเด็กสูงสามศอกมาสักคน ! ” หมายความว่า เขาเขียนไฮกุด้วยมุมมองและสายตาของเด็ก นั่นคือการมองเห็นโลกที่น่าตื่นตาตื่นใจเป็นครั้งแรก ทุกอย่างเป็นประสบการณ์ใหม่ และการมองโลกแบบนี้ทำให้เห็นหลายมุมนอกกรอบเดิม
 
ในสายฝนฤดูร้อน
ขาของนกกระสา
สั้นกว่าเดิม

(บะโช)

ไฮกุมองโลกอย่างเป็น ‘เช่นนั้นเอง’ (suchness)  ตรงกับแนวคิดที่ว่า เซนก็คือชีวิตธรรมดาในแต่ละวัน อย่างเช่น :

ข้างหน้าต่าง
งีบบนเตียง
เสื่อไผ่

(บะโช)

โพล้เพล้
อาบต้นฉำฉาแดงกับต้นสน
เถาหวายสีม่วงเบ่งบาน

(ชิโฮตะ)

ช่างสดใสและหวานเสียนี่กระไร
น้ำแห่งขุนเขา
ต่อนักเดินทาง

(คามิโอะ คุมิโกะ)

งานไฮกุมักเกี่ยวกับธรรมชาติ ดังเช่นบทกวีของบะโชที่พูดถึงบ่อยที่สุดบทนี้ :

สระเก่า
กบตัวหนึ่งกระโดดลงไป
เสียงน้ำดังจ๋อม

(บะโช)

นิ่งสงัด
จมหายลงในหิน
เสียงจักจั่น

(บะโช)

กลีบโบตั๋นร่วง
กองทับกันและกัน
สองบ้างสามบ้าง

(บุซน)

[มดเอ๊กซ]

ไฮกุจำนวนมากสะท้อน วิถีชีวิตแบบเรียบง่าย พอเพียง สันโดษ ยกตัวอย่างเช่น :

   
ฝนฤดูใบไม้ผลิโปรยปราย
อ้าปากหาวเต็มที่
หญิงงามคนหนึ่ง

(อิตสะ)

ไร้หมวก
ฝนฤดูหนาวหล่นบนตัวข้า ฯ
แล้วทำไม

(บะโช)

ฤดูใบไม้ผลิของข้า ฯ มีเพียงเท่านี้
หน่อไผ่หน่อหนึ่ง
กิ่งหลิวกิ่งหนึ่ง

(อิตสะ)

เดี๋ยว ! หยุด !
ก่อนที่เจ้าจะตีระฆัง
รบกวนดอกซากุระที่บานสะพรั่ง

(อิชุ)

หลับกลางวันของข้า ฯ
หอมหวานขึ้น
ด้วยเสียงเพลงของคนปลูกข้าว

(อิตสะ)

หลายบทสะท้อนเซนอย่างชัดเจน :

บ่อน้ำฤดูหนาว
ถังน้ำเต็มไปด้วย
แสงดาว

(โฮริอุจิ โทชิมิ)

ภูเขาไกลโพ้น
สะท้อนในดวงตา
ของแมลงปอ

(อิตสะ)

ข้าฯ หันหลังของข้าฯ
ให้พระพุทธรูป
จันทร์งามยิ่ง

บางบทสะท้อนเรื่องชีวิต ความเปลี่ยนแปลง ความตายอันเป็นเรื่องธรรมดา ของปรัชญาตะวันออกและเซน :

ป่วยระหว่างการเดินทาง
ฝันถึงท้องทุ่งโรยรา
ท่องเที่ยวไปทั่ว

(บะโช)

สายฝนแผ่วบางในฤดูใบไม้ผลิ
จดหมายที่ถูกทอดทิ้ง
ปลิวผ่านดงไผ่

(อิตสะ)

[มดเอ๊กซ]

มีผู้แบ่งประเภทของงานเหล่านี้ ออกตามคุณลักษณะอารมณ์ของมัน เช่น อารมณ์ที่แสดงความรู้สึกโดดเดี่ยวเงียบเหงา ความสงบนิ่ง ความงามสง่า เรียก ซาบิ (sabi) งานที่สะท้อนความเงียบเหงา ความรู้สึกเศร้าว่างโหวงของศิลปินในสภาวะ ‘เช่นนั้นเอง’ เรียกว่า วาบิ (wabi) อารมณ์ที่แสดงความรู้สึกเศร้าโหยหาอดีต เวทนาและการจากไปของโลกบางโลก เรียกว่า อาวาเระ (aware) อารมณ์ที่แสดงความรู้สึกแปลก ลี้ลับ ไม่อาจค้นพบ ความลุ่มลึกที่เข้าถึงยาก เรียกว่า ยูเก็น (yugen)


ตัวอย่างไฮกุแนวซาบิ :

กิ่งไม้เหี่ยวเฉา
อีกาเกาะอยู่
ในค่ำคืนฤดูไบไม้ร่วง

(บะโช)

จากยอดไม้
ความว่างเปล่าโรยตัว
ในเปลือกจักจั่น

(บะโช)

ดื่มสาเก
โดยไร้ดอกไม้และดวงจันทร์
ใครคนนั้นโดดเดี่ยวแท้

(บะโช)

สายตาของกวางตัวผู้
ฟังและรู้สึก
ลมฤดูใบไม้ผลิเริ่มพัด

(ฟุคุดะ คิเนโอะ)


ตัวอย่างไฮกุแนว วาบิ :

บนกิ่งไม้แห้งกรัง
อีกาเกาะอยู่เดียวดาย
ถึงยามค่ำของฤดูใบไม้ผลิแล้ว

(บะโช)

กองสูงสามศอก
พายุในภูเขา
ใบไม้

(บะโช)

สิ้นสุดปี
ยังคงสวมหมวกฟาง
กับรองเท้าแตะ

(บะโช)


ตัวอย่าง ไฮกุ แนว อาวาเระ :

หมู่บ้านเก่าที่รักของข้าฯ
ทุกความทรงจำของบ้าน
แทงดุจหนาม

(อิตสะ)

แม่จ๋า ฉันร้องไห้
เพื่อแม่ ขณะฉันมองทะเล
ทุกครั้งที่ฉันมองทะเล

(อิตสะ)

เศร้าอยู่แล้ว
ยามนี้ยิ่งเหงา
ดุเหว่าภูเขา

(บะโช)

[มดเอ๊กซ]

ตัวอย่าง ไฮกุ แนว ยูเก็น :

นอนในวัด
ด้วยใบหน้าที่แท้จริงของข้าฯ
มองจันทร์

(บะโช)

ทุกสิ่งที่เคยอยู่
อันตรธานจากหัวใจชราของข้าฯ
ไร้ร่องรอย

(อิโอะ โซกิ)

มีคำกล่าวว่า ไฮกุที่ดีก็เช่น การโยนก้อนกรวด ลงไปในบ่อน้ำแห่งจิตของผู้ฟัง ขนาดของก้อนกรวดไม่สำคัญเท่าความคงอยู่ของมัน ไฮกุเป็นตัวอย่างของ ปรัชญา ‘น้อยคือมาก’ (Less is more) สิบเจ็ดพยางค์  ที่เรียบง่ายทำงานโดย ให้ความคิดของเราเป็นตัวทำงาน

ผมชอบอ่านบทกวี ไฮกุ (ซึ่งอาจจะสะท้อนนิสัยชอบอะไรรวบรัดก็ได้) และเช่นเดียวกับ การอ่านปรัชญาเต๋าและเซน มักไม่เข้าใจจนถึงระดับถ่องแท้ เพียงแต่ชอบอารมณ์ของบทกวีชนิดนี้ มันเป็นภาวะของการโหยหาอดีต (nostalgia) อยู่มาก แม้จะสั้น หลายบทกลับติดตราตรึงใจนานหลังจากอ่าน และอยากเผยแพร่อารมณ์กวีแบบนี้ต่อผู้อ่านชาวไทยให้กว้างขึ้น โดยหวังลึก ๆ ว่าอาจช่วยทำให้จิตใจชาวเรานุ่มนวลขึ้น และอาจทำให้มองเห็นความงามของธรรมชาติที่เราละเลยมานาน ทั้งที่เราเป็นเมืองเกษตรที่ไกล้ชิดกับธรรมชาติมาแต่บรรพบุรุษ

หนังสือ สี่ฤดู , ทั้งชีวิต เล่มนี้ตั้งใจให้เป็นสมุดภาพแห่งความสุขมากกว่าการพยายามเข้าใจบทกวี หรือตัวตนของกวีอย่างลึกซึ้ง ไฮกุที่นำมาถ่ายทอดทั้งหมดนี้เป็นบทกวีเก่าแก่ เช่นผลงานของ บะโช, อิตสะ ฯลฯ พิสูจน์ว่างานดีนั้นยืนยงผ่านกาลเวลาและเป็นสากล

น่าแปลกเมื่ออ่านกวีบทเก่า ๆ และชีวิตของกวีเหล่านี้แล้ว ผมอดคึดถึง กนกพงค์ สงสมพันธุ์  และหุบเขาฝนโปรยไพรของเขาไม่ได้ คนเหล่านี้เป็นกวีที่หลอมตัวเองเข้าเป็นอณูหนึ่งของธรรมชาติ  ใช้ชีวิตเรียบง่าย  และหายใจเป็นตัวอักษร ทุกยุคทุกสมัยโรคเรามี  บะโช,  อิตสะ และกวีผู้เห็นความงามของโลก ผู้เชื่อมั่นในอำนาจของวรรณกรรม เกิดและตายไปกับความงามของตัวอักษร