ภทฺเทกรตฺติคาถาแปล๑. อตีตํ นานฺวาคเมยฺย นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํย ทตีตมฺปหีนนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย ธมฺมํ ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ อสํหิรํ อสงฺกุปฺปํตํ วิทฺธา มนุพฺรูหเย อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ โก ชญฺญา มรณํ สุเวน หิ โน สงฺครนฺเตน มหาเสเนน มจฺจุนา
ผู้มีปัญญา ไม่ควรทำสิ่งที่ล่วงไปแล้วให้มาตามอยู่ในจิต ไม่ควรมุ่งหวังสิ่งที่ยังไม่มาถึง สิ่งใดล่วงไปแล้ว สิ่งนั้นก็สละเสียแล้ว ก็ผู้มีปัญญาใดมาเห็นธรรมซึ่ง เกิดขึ้นเฉพาะหน้าแจ้งชัดอยู่ในที่นั้น ๆ อันไม่ง่อนแง่นไม่คลอนแคลนผู้มีปัญญานั้น ได้รู้ความนั้นแล้ว ควรเจริญไว้เนือง ๆ ความเพียรเผากิเลส ควรรีบทำในวันนี้ทีเดียวใครจะพึงรู้ว่าความตายจะมีในวันพรุ่งนี้ เพราะว่าการต่อสู้ด้วย มฤตยู ผู้มีเสนาใหญ่นั้นไม่ได้แน่นอนเลยทีเดียว
๒. เอวํ วิหารมาตาปี อโหรตฺตมตนฺทิตํ ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ สนฺโต อาจิกฺขเต มุนีติ
นักปราชญ์ผู้สงบระงับย่อมกล่าวสรรเสริญผู้มีปัญญา ซึ่งมีธรรมเป็นเครื่องอยู่ มีความเพียรเผากิเลสไม่เกียจคร้านหมั่นทำงานทั้งวันและคืนเหล่านี้ว่าผู้มีราตรีเดียวเจริญดังนี้แล
๓. อนิจฺจา วต สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ เตสํ วูปสโม สุโข
สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงแท้แม้เกิดมาก็เสื่อมไปเป็นธรรมดาเกิดขึ้นแล้วย่อมดับไป ความระงับคือไม่ยึดถือสังขาร เหล่านั้นเป็นสุข
๔. สพฺเพ สตฺตา มรนฺติ จ มรึสุ จ มริสฺสเร ตเถวาหํ มริสฺสามิ นตฺถิ เม เอตฺถ สํยโส
สัตว์ทั้งหลายทั้งปวงกำลังจะตายตายไปแล้ว และจะตายต่อไปเราก็จักตายอย่างนั้นเหมือนกันความสงสัยในการตายนี้ไม่มีแก่เรา
๕. อตฺตนาว กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนาว วิสุชฺฌติ
ความชั่วที่บุคคลใดทำด้วยตนบุคคลนั้นย่อมเศร้าหมองด้วยตนเองความชั่วที่บุคคลใดไม่กระทำด้วยตนบุคคลนั้นย่อมบริสุทธิ์ด้วยตนแท้
๖. สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย
ความบริสุทธิ์และความไม่บริสุทธิ์ เป็นของเฉพาะตนคนอื่นจะพึงทำให้บริสุทธิ์ไม่ได้
๗. อจิรํ วตยํ กาโย ปฐวึ อธิเสสฺสติ ฉุฑฺโฑ อเปตวิญฺญาโณ นิรตฺถํว กลิงฺครํ
ร่างกายนี้ไม่นานวัน ปราศจากวิญญาณอันบุคคลทอดทิ้งจักนอนกลิ้งทับแผ่นดินเหมือนท่อนไม้สูญสิ้นประโยชน์ฉะนั้น
๘. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ยทา ปณฺญาย ปสฺสติ อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา
เมื่อบุคคลพิจารณาเห็นด้วยปัญญาว่าสังขารทั้งปวงต้องเปลี่ยนไปไม่ถาวรเมื่อใดบุคคลพิจารณาเห็นด้วยปัญญาว่าสังขารทั้งปวงเป็นทุกข์ทนได้ยากเมื่อใดบุคคลพิจารณาเห็นด้วยปัญญาว่าธรรมทั้งปวงไม่มีอัตตาตัวตนเราเขาเมื่อนั้นย่อมเบื่อหน่ายในทุกข์คือสังขารทั้งหลายนั่นแหละเป็นทางแห่งความบริสุทธิ์จากความชั่วทั้งหลาย
๙. สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ ยถากมฺมํ คมิสสนฺติ ปุญฺญปาปผลูปคา
สัตว์ทั้งหลายทั้งปวงจักต้องตายเพราะชีวิตมีความตายเป็นที่สุดสัตว์ทั้งหลายเป็นผู้เสวยแห่งบุญและบาปไปตามกรรมที่ตนทำไว้
๑๐. นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา ปุญฺญกมฺมา จ สุคตึ ตสฺมา กเรยฺย กลฺยาณํ นิจยํ สมฺปรายิกํ
หมู่ชนผู้ทำบาปย่อมไปสู่นรกอบายภูมิส่วนหมู่ชนผู้ทำบุญย่อมไปสู่สุคติสวรรค์เพราะเหตุนั้น สาธุชนเมื่อสั่งสมกรรมอันเกื้อกูลความสุขในภพหน้า พึงหมั่นทำกรรมอันงามคือกุศลไว้
๑๑. ปุญฺญานิ ปรโลกสฺมึ ปติฏฺฐา โหนฺติ ปาณินํ
เพราะว่าบุญย่อมเป็นที่พึ่งของสัตว์ทั้งหลายได้แม้ในภพต่อไป
๑๒. น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ อุโภ สมวิปากิโน อธมฺโม นรยํ เนติ ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ
ธรรมความชอบ อธรรมความชั่วทั้ง ๒ อย่างนี้มีผลไม่เสมอกันอธรรมย่อมนำสัตว์ไปสู่นรกส่วนธรรมนำสัตว์ไปสู่สวรรค์
๑๓. อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ อายุ ขียติ มจฺจานํ กุนฺนทีนมิโวทกํ อโห อนิจฺจา สงฺขารา เตกาลิกา อสณฺฐิตา สกาลา กาลิกา สพฺเพ หุตฺวา หุตฺวา น โหนฺติ เต
คืนและวันย่อมล่วงไปชีวิตย่อมรุกรันเข้าไปหาความตายชีวิตของสัตว์ทั้งหลายย่อมสิ้นไปเหมือนน้ำในแม่น้ำน้อยฉะนั้นโอ สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงแท้เป็นไปในกาลทั้ง ๓ ไม่ดำรงอยู่ได้สังขารทั้งปวงเป็นไปชั่วกาล เป็นไปชั่วคราวสังขารเหล่านั้นมีแล้ว แล้วก็ไม่มี
๑๔. อโห อนิจฺจา สงฺขารา เตกาลิกา อสญฺฐิตา สกาลา กาลิกา สพฺเพ หุตฺวา หุตฺวา โหนฺติ เต
โอสังขารทั้งหลายไม่เที่ยงแท้เป็นไปในกาลทั้ง ๓ ไม่ดำรงอยู่ได้สังขารทั้งปวงเป็นไปชั่วกาล เป็นไปชั่วคราวสังขารเหล่านั้นมีแล้ว แล้วก็ไม่มี
๑๕. สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ ชรมฺปิ ปตฺวา มรณํ เอวํ ธมฺมา หิ ปาณิโน
สัตว์ทั้งปวงจักต้องตายด้วยกันทั้งสิ้นเพราะชีวิตมีความตายเป็นที่สุดแม้อยู่ได้ถึงชราก็ต้องตายเพราะสัตว์ทั้งหลายมีอย่างนี้เป็นธรรมดา
๑๖. ทหารา จ มหนฺตา จ เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ สพฺเพ มจฺจุปรายนา
ทั้งเด็กและผู้ใหญ่ทั้งคนเขลาและคนฉลาดย่อมไปสู่อำนาจของความตายทั้งสิ้น มีความตายเป็นเบื้องหน้าหมดทุกคน
๑๗. อปฺปมายุ มนุสฺสานํ หีเฬยฺย นํ สุโปริโส จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม
อายุของสัตว์ทั้งหลายมีน้อยคนดีควรดูหมิ่นชีวิตอันน้อยนั้นควรประพฤติเหมือนคนมีศีรษะถูกไฟไหม้เพราะมัจจุราชจะไม่มาถึง เป็นอันไม่มีเลย
๑๘. เปกฺขตํเยว ญาตีนํ ปสฺส ลาลปฺปต ปุถุ เอกเมโกว มจฺจานํ โควชฺโฌ วิย นิยฺยตีติ
จงดูเถิด หมู่ญาติกำลังเฝ้าห้อมล้อมคร่ำครวญอยู่มากมายความตายนำคนตายไปเพียงคนเดียวเหมือนโคที่เขานำไปฆ่าฉะนั้น ฉะนี้แล
๑๙. ยถาปิ อญฺญตรํ พีชํ เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ ปฐวีรสญฺจ อาคมฺม สิเนหญฺจ ตทูภยํ
เหมือนพืชพันธุ์หนึ่ง ซึ่งหว่านลงแล้วในนาย่อมงอกงามขึ้นได้เพราะอาศัยรสแผ่นดินและยางในพืชทั้ง ๒ ประการนั้นฉันใด
๒๐. เอวํ ขนฺธา จ ธาตุโย ฉ จ อายตนานิเม เหตํ ปฏิจฺจ สมฺภูตา เหตุภงฺคา นิรุชฺฌเร
ขันธ์ ธาตุ และอายตนะ ๖เหล่านี้อาศัยเหตุเกิดขึ้นแล้วก็ฉันนั้นเพราะเหตุสลายก็ต้องดับไปตามกัน
๒๑. กึ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ มาร ทิฏฺฐิคตํ น เต สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ น ยิธ สตฺตูปลพฺภติ
ดูกรมาร ทำไมท่านเชื่อว่าสัตว์มีหรือนั่นเป็นทิฏฐิความเห็นผิดของท่านต่างหากนี่เป็นกองสังขารล้วนอันใคร ๆย่อมหาสัตว์ไม่ได้ในกองสังขารล้วน ๆนี้
๒๒. ยถา หิ องฺคสมฺภารา โหติ สทฺโท รโถ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ โหติ สตฺโตติ สมฺมติ
เหมือนอย่างว่า เพราะรวมเครื่องสัมภาระที่เป็นอวัยวะของรถจึงมีเสียงว่ารถฉันใด เมื่อสังขารทั้งหลายยังมีอยู่ก็ย่อมมีสมมุติว่าสัตว์ฉันนั้น
๒๓. ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ นาญฺญตฺร ทุกฺขา นิรุชฺฌติ
แท้จริง ทุกข์เท่านั้นย่อมเกิดขึ้นทุกข์นั้นเองตั้งอยู่และเสื่อมไปนอกจากทุกข์ไม่มีอะไรเกิดขึ้นนอกจากทุกข์ไม่มีอะไรดับ
๒๔. ยถา ยถา นิชฺฌายติ โยนิโส อุปฺปริกฺขติ ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ โหติ โย นํ ปสฺสติ โยนิโสติ
ผู้มีปัญญาเพ่งพิจารณาโดยชอบโดยประการใดร่างกายเป็นของว่างเป็นของเปล่าจากตัวตนปรากฏแก่ผู้เห็นชอบด้วยประการนั้น ฉะนี้แล
๒๕. สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตึ ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ น ตํ ภยํ โหติ คามณิ
เมื่อสาธุชนพิจารณาเห็นว่า เป็นความเกิดขึ้นแห่งธรรมล้วน ๆเป็นความสืบต่อแห่งสังขารล้วน ๆตามความเป็นจริงดูกรผู้ใหญ่บ้านเพราะเหตุนั้นความกลัวนั้น ๆจึงไม่มีแก่เราเลย
๒๖. ติณกฏฺฐสมํ โลกํ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ น อญฺญํ ปฏฺฐาย กิญฺจิ อญฺญตฺร อปฺปฏิสนฺธิ
เมื่อสาธุชนพิจารณาเห็นโลกด้วยปัญญาว่าเสมอด้วยหญ้าหรือไม้เมื่อนั้นไม่ปรารถนาอะไร ๆ อย่างอื่นเลยนอกจากนิพพานธาตุอันไม่มีชาติภพต่อไป
๒๗. ปฏิปชฺเชถ เมธาวี อโมฆํ ชีวิตํ ยถา
นักปราชญ์พึงปฏิบัติโดยประการที่ชีวิตจะไม่เปล่าจากประโยชน์ฉันนั้น
๒๘. อนิมิตฺตมนญฺญาตํ มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ กสิรญฺจ ปริตฺตญฺจ ตญฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ
ชีวิตของสัตว์ทั้งหลายในโลกนี้ไม่มีอะไรเป็นเครื่องกำหนดความหมาย ใคร ๆ ก็รู้ไม่ได้ว่าจะดับเมื่อไรชีวิตนั้นเป็นไปได้ยากเย็น ทั้งเป็นของเล็กน้อยไม่พอความต้องการทั้งประกอบด้วยทุกข์คอยเบียดเบียน
๒๙. น หิ โส อุปกฺกโม อตฺถิ เยน ชาตา น มิยฺยเร ชรมฺปิ ปตฺวา มรณํ เอวํ ธมฺมา หิ ปาณิโน
ความเพียรอันเป็นเหตุไม่ตายแห่งสัตว์ทั้งหลายผู้เกิดมาแล้ว ย่อมไม่มีเลยแม้อยู่ได้ถึงชราก็ต้องตายเพราะสัตว์ทั้งหลายมีอยู่อย่างนี้เป็นธรรมดา
๓๐. ยาทิสํ วปเต พีชํ ตาทิสํ ลภเต ผลํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปกํ
คนหว่านพืชเช่นใดไว้ย่อมได้ผลเช่นนั้นคนทำกรรมดี ย่อมได้รับผลดีคนทำความชั่วย่อมได้รับผลชั่ว
๓๑. ปวตฺตํ ตาต เต พีชํ ผลํ ปจฺจนุโภสฺสสิ
แน่ะพ่อ พืชพันธุ์ใดที่หว่านไว้ จักได้เสวยผลแห่งพืชนั้น ๆ
๓๒. นามรูปมิทํ ตณฺหาวิชฺชา สมุทฺทโย นิโรโธ ตาสํ นิโรโธ มคฺโค สิกฺขาตฺยํ ภเว
นามและรูปนี้เป็นทุกข์ตัณหาและอวิชาเป็นสมุทัย เหตุให้ทุกข์เกิดความดับตัณหาและอวิชาเหล่านั้นเป็นนิโรธสิกขาทั้ง ๓ เป็นทางดับทุกข์
๓๓. อปฺปมาโท อมตํ ปทํ ปมาโท มจฺจุโน ปทํ อปฺปมตฺตา น มียนฺติ เย ปมตฺตา ยถา มตา ภาเวถฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ เอสา พุทฺธานุสาสนีติ
ความไม่ประมาทเป็นทางแห่งความไม่ตาย ความประมาทเป็นทางแห่งความตาย คนไม่ประมาทชื่อว่าไม่ตายคนประมาทแล้วเหมือนคนตายแล้ว พึงบำเพ็ญอริยมรรคมีองค์ ๘ ประการนี้เป็นพุทธานุสาสนี ฉะนี้แล ...
